Islamic history?

 

Taariikhda Islaamka waa mid dheer oo muhiim ah, waxaana lagu soo gaabiyay dhacdooyin iyo isbeddelo waaweyn tan iyo markii Nebi Muxammad (NNKH) uu bilaabay risaaladiisa ilaa maanta. Halkan waa qaar ka mid ah dhacdooyinka muhiimka ah ee taariikhda Islaamka:

1. Bilowga Islaamka (610 - 632)

• Nebi Muxammad (NNKH) wuxuu ku dhashay Makkah, sannadkii 570. Wuxuu noqday rasuulkii ugu dambeeyay ee Ilaah (Allah) u soo diray dadka.
• Revelation-ka Qur'aanka ayaa bilaabmay markii uu Nebi Muxammad (NNKH) helay wahyiga koowaad ee Jibriil (NNKH) uu ka keenay Ilaah.
• Islaamku wuxuu bilaabmay isagoo ku bilaabay Makkah, laakiin waxay si weyn ugu faaftay caasimadihii kale sida Madinah.

2. Dhismaha Khilaafadda (632 - 661)

• Kadib geeridii Nebi Muxammad (NNKH), khulafadii Rashiidiinta ayaa hogaaminayay ummadda Islaamka. Waxayna ka mid yihiin:
  • Abu Bakr as-Siddeeq: Khilaafadii ugu horreysay, wuxuu suurtageliyay in Islaamku uu ku fido dhulka Carabta.
  • Umar ibn al-Khattab: Khilaafaddiisii waxay keentay fidaynta Islaamka ilaa dhulal badan oo ka mid ah Bariga Dhexe iyo Waqooyiga Afrika.
  • Uthman ibn Affan: Xilligii uu hogaaminayay, Qur'aanka ayaa la uruuriyay oo la daabacay.
  • Ali ibn Abi Talib: Xilligii uu hogaaminayay ayaa dhacay dagaalkii weynaa ee Siffin, iyo isbeddeladii siyaasadeed ee ka dhalatay.

3. Khilaafadda Caalamiga ah (661 - 1258)

• Banu Umayyah (661-750) iyo Banu Abbas (750-1258) waxay hogaamiyeen khilaafadda, taas oo uu ka dhashay horumar dhaqan, cilmiga Islaamka, iyo siyaasadda.
• Xilligii Banu Abbas waxay keeneen isbedelada muhiimka ah ee sayniska, cilmiga, iyo dhaqanka, waxaana ka mid ahaa magaalooyinka cilmiga ee Baghdad.

4. Xilligii Cusub ee Khilaafadda (1258 - 1924)

• Khilaafaddii Islaamku waxay sii wadaysay fiditaanka, laakiin waxay la kulantay caqabado badan oo ay ka mid yihiin weerarada ay soo qaadeen boqorradii mongoolka ah sida Xulagu oo burburiyey Baghdad 1258.
• Khilaafaddii Ottoman-ku waxay noqotay mid xoog badan oo ka dhaxaysa Bariga Dhexe ilaa Yurub. Si kastaba, waxay hoos ugu dhacday qarnigii 20aad kadib dagaalladii Adduunka ee koowaad iyo labaad.

5. Xilligii Cusub iyo Waqtigan La Joogo (1924 - Hadda)

• Sanadkii 1924, Mustafa Kemal Atatürk wuxuu burburiyey Khilaafadda Ottoman-ka, taas oo keentay in Islaamka uu noqdo mid ka madax bannaan khilaafad siyaasadeed.
• Tan iyo markaas, Islaamka waxa uu noqday diin caalami ah, isagoo leh wadanado badan oo kala duwan iyo mabaadi’ kala duwan, laakiin weli diinta Islaamka waxay leedahay saamayn weyn oo ku saabsan dhaqanka, siyaasadda, iyo bulshooyinka adduunka.

Tani waa koobaan guud oo ka mid ah taariikhda Islaamka, laakiin waxaa jira dhacdooyin badan oo muhiim ah oo kale. Haddii aad rabto faahfaahin ku saabsan dhacdooyin gaar ah, waan kuu sharxi karaa.

                        Bilowga Islaamka (610 - 632)

 Bilowga Islaamka waxaa lagu xusaa dhacdooyin muhiim ah oo ku saabsan soo bixitaanka iyo fidinta Islaamka ee waqtigii Nebi Muxammad (NNKH). Waa xilli muhiim ah oo soo bandhigay farriinta Islaamka iyo sida loo aqbalay.

1. Nebi Muxammad (NNKH) iyo Dhalashadiisa

• Nebi Muxammad (NNKH) wuxuu ku dhashay magaalada Makkah sannadkii 570, oo uu ku noolaa qoyska Banu Hashim ee ka tirsan qabiilka Quraish.
• Wuxuu ku soo koray xilli adag oo uu ka xoreyn jiray cadaadisyo dhaqaale iyo bulsho. Muxammad (NNKH) wuxuu ahaa shaqsi sumcad wanaagsan leh, waxaana loo yaqaannay Al-Amin (Ninka lagu kalsoon yahay).

2. Revelation-ka Qur'aanka

• Sanadkii 610, markii uu ahaa 40 jir, Nebi Muxammad (NNKH) wuxuu bilaabay inuu u baxo goobo khaas ah sida Jabal al-Noor (Buurtan iftiinka) ee Makkah, si uu u caabudo Ilaah. Halkaas, waxaa ku yimid Jibriil (NNKH) oo ah malaa'igta Ilaah, waxaana ku soo bilaabmay wahyigii ugu horeeyay ee Qur'aanka, taas oo ahayd Surah Al-Alaq (Quraanka, 96:1-5).

• Jibriil ayaa Nebiga soo gaarsiiyay hadal iyo tilmaamo ka imaanaya Ilaah, wuxuuna noqday nebigu mid ka mid ah rasuulladii Ilaah ee ugu dambeysay.

3. Da'wada iyo Aqrinta Qur'aanka

• Nebi Muxammad (NNKH) wuxuu bilaabay in uu dadka ka wacyigeliyo diinta Islaamka iyo in ay ka noqdaan caabudidda ilaahyada kale oo xaqa lagu raadiyo kaliya Ilaah (Allah).
• Da’wada ugu horreysa waxay ahayd mid qarsoodi ah, waxaana la gaarsiiyay dadkii ugu dhowaa ee uu ka mid ahaa xaaskiisa Khadijah, saaxiibkiis Abu Bakr as-Siddeeq, Ali ibn Abi Talib, iyo adeegayaashiisa kale.

4. Cadaadiska iyo Adkaanta ee Makkah

• Markii dadkii qaar ka mid ah Makkah ay aqbaleen Islaamka, kuwa kale oo ka mid ah qabiilka Quraish ayaa si kulul uga soo horjeestay. Waxay bilaabeen in ay diidaan fariinta cusub ee uu Nebigu soo bandhigay.
• Waxaa la qaaday cunaqabateyn bulsho, oo ay ka mid yihiin jirdil, xarig, iyo xitaa dilal.
• Xilligaas, Bilal ibn Rabah (oo ahaa addoon madow oo muslim ah) iyo kuwo kale oo badan ayaa noqday kuwo la dhibaataystay, laakiin Islaamku wuxuu si tartiib ah uga faa’iidaystay dadka qaarkood.

5. Hijraha (622)

• Markii culeysyada Makkah ay sii kordheen, Nebi Muxammad (NNKH) iyo taageerayaashiisa waxay ku qasbanaadeen in ay Makkah ka baxaan si ay uga helaan nabad iyo taageero. Tani waxay keentay in la sameeyo Hijra (soohdinta), iyagoo u haajiray Madinah (oo markaas loo yaqaannay Yathrib).
• Hijra waa dhacdo muhiim ah oo ku calaamadeyneysa bilowga taariikhda Islaamka ee qaadashada sanadka Islaamka (Sanadka Hijri).

6. Dagaalada iyo Guulaha Madinah

• Kadib markii Nebi Muxammad (NNKH) iyo saaxiibadiis ay gaareen Madinah, waxay bilaabeen inay ka hortagaan cadawga ka imanaya Makkah iyo qabiilada kale. Waxaa dhacay Dagaalkii Badr (624), oo ay guul ka gaareen muslimiinta.
• Waxaa sidoo kale dhacay Dagaalkii Uhud (625) iyo Dagaalkii Khandaq (627), kuwaas oo dhamaantood ah kuwo muhiim u ahaa ilaalinta Islaamka.

7. Fidinta Islaamka

• Islaamka wuxuu ka faa'ideystay xilligan si uu ugu faafiyo dhinacyada kala duwan ee Jaziiradda Carabta.
• Sanadkii 630, Makkah ayaa loo guuleystay iyada oo aan wax dhiig ah lagu daadin, waxaana la burburiyay sanamyadii ka jiray Kacbada, halkaas oo Islaamku si rasmi ah ugu dhuftay.

8. Geerida Nebi Muxammad (NNKH) (632)

• Nebi Muxammad (NNKH) wuxuu ku geeriyooday magaalada Madinah sanadkii 632, kadib markii uu gaarsiiyay farriintii Islaamka oo uu qabtay khudbad muhiim ah oo loogu magac daray Khudbadii Xajka ee Arafat.
• Geeridiisa kadib, waxa uu ka tagay khulafa' iyo hogaamiye saxaabada ah oo sii waday fidinta Islaamka.

Gabagabo

Bilowga Islaamka wuxuu ahaa waqti muhiim ah oo u muuqday sidii isbeddel weyn oo ku saabsan diinta, dhaqanka, iyo siyaasadda Carabta iyo guud ahaan dunida. Islaamka wuxuu ku bilowday xal u helidda su'aalaha diinta, nolasha iyo caddaaladda, wuxuuna noqday diin caalami ah.

                     Dhismaha Khilaafadda (632 - 661)

 Dhismaha Khilaafadda Islaamka ee xilligii 632 - 661 wuxuu ka kooban yahay waqti muhiim ah oo lagu xusay fidinta iyo xoojinta Islaamka, iyadoo loo marayo hogaaminta Khulafaa’ Rashiidiin—kuyuu Nebi Muxammad (NNKH) kadib ka qaatay hogaaminta bulshada Muslimiinta. Muddooyinkaas waxaa dhacay isbeddelo siyaasadeed, dhaqaale, iyo bulsho, kuwaas oo ka dhashay wadooyin cusub oo fidiya Islaamka iyo khilaafad cusub.

1. Abu Bakr as-Siddeeq (632 - 634)

• Abu Bakr as-Siddeeq wuxuu noqday khilaafadii ugu horreysay kadib geeridii Nebi Muxammad (NNKH) sannadkii 632. Wuxuu ahaa saaxiib dhow oo Nebiga, wuxuuna noqday qofka ugu horeeya ee loo doortay hogaaminta bulshada Muslimiinta.
• Furitaanka Jaziiradda Carabta: Khilaafadiisii waxay bilaabeen inay xoojiyaan nidaamka Islaamka iyo fidinta diinta. Waxa uu bilowday inuu iska caabbiyo dadka ka soo horjeeday Islaamka (riddah), kuwaas oo isku dayay inay ka laabtaan diinta kadib geeridii Nebiga.
• Dagaalkii Ridda: Waa dagaallo ay Muslimiintu ku suurtageliyeen inay soo celinayaan dadka ka laabtay Islaamka kadib geerida Nebiga. Abu Bakr wuxuu xasiliyay Jaziiradda Carabta.
• Fidinta Islaamka: Xilligii Abu Bakr, Islaamku wuxuu ku fiday gobolka Suurya, Irak, iyo Misir.

2. Umar ibn al-Khattab (634 - 644)

• Umar ibn al-Khattab wuxuu noqday khilaafadii labaad ee Islaamka kadib geeridii Abu Bakr. Waxa uu ahaa hogaamiye xooggan, caddaalad sameeyay, waxaana uu abuurtay isbeddel weyn oo dhinaca siyaasadda iyo dhaqaalaha.
• Fidinta Khilaafadda: Xilligii Umar, Islaamku wuxuu ku faafay dhulka Fars (Persia) iyo Romaanka Bari (Byzantine), gaar ahaan Suurya, Falasṭeen, iyo Misir.
• Dagaalkii Yarmouk (636) ayaa lagu xusay guushii Muslimiinta ee Suurya, taas oo horseedday burburinta boqortooyadii Roomaanka Bari.
• Qorshaha maamulka: Umar wuxuu dejiyay nidaamyo cusub oo siyaasadeed, maamulka gobolka, iyo nidaamyo caddaalad ah, isagoo sameeyay diya (lacagta magdhawga) iyo qorsheynta maamulka gobollada.
• Dhismaha Qalfoofka Islaamka: Waxaa sidoo kale la dhisay magaalooyin cusub sida Basra iyo Kufa, kuwaas oo noqday xarumo cilmiga iyo siyaasadda Islaamka.
• Geerida Umar: Umar waxaa lagu dilay Abu Lu'lu'ah (addoon Fars ah), taas oo ka dhacday magaalada Madinah.

3. Uthman ibn Affan (644 - 656)

• Uthman ibn Affan wuxuu noqday khilaafadii saddexaad ee Islaamka. Waxa uu ahaa qof caddaalad iyo hufnaan u taagan, laakiin sidoo kale waxaa jiray khilaafaad iyo xaalado siyaasadeed oo ka dhashay xilligii hogaamintiisa.
• Xidhiidhka Caalamiga ah: Uthman wuxuu ku guuleystay inuu fidiya Islaamka ilaa Ciraaq, Misir, iyo Iberiya (Isbaanishka maanta).
• Ururinta Qur'aanka: Uthman wuxuu si rasmi ah u ururiyay Qur'aanka iyo nuqulo la daabacay, isagoo ka hortagaya khilaafaadkii ku saabsan kala duwanaanshaha qoraalka Qur'aanka. Waxaa la sameeyay nuqul rasmi ah oo Qur’aan ah oo loo qaybiyay guud ahaan Islaamka.
• Caalamiga iyo Khilaafaadka siyaasadeed: Xilligii Uthman waxaa jiray khilaafaadyo siyaasadeed oo gudaha ah, iyo mid la xiriira tafaasiisha maamulka, gaar ahaan dhaqaalaha, waxaana taageerayaal ka yimid gobollada qaar ka dhaceen kacdoonno iyo isqabqabsi. Uthman ayaa lagu dilay gudaha Madinah sanadkii 656.

4. Ali ibn Abi Talib (656 - 661)

• Ali ibn Abi Talib wuxuu noqday khilaafadii afraad ee Islaamka, wuxuuna ahaa mid ka mid ah saxaabadii ugu dhowaa ee Nebi Muxammad (NNKH) iyo kii ugu muhiimsanaa ee soo raacay. Ali wuxuu ahaa qof aan la khaldin caqiidadiisa, waxaana uu ahaa boqor geesi ah oo fahmaya Islaamka iyo caddaaladda.
• Dagaalka Siffin (657) ayaa ahaa mid muhiim ah, halkaas oo uu ka dhashay dagaal u dhexeeyay ciidamada Ali iyo kuwa Muawiya ibn Abi Sufyan (oo ahaa boqorka Syriya). Dagaalka wuxuu soo afjaray xal aan buuxin, waxaana la sameeyay heshiis lagu magacaabo Heshiiska Siffin, laakiin khilaafkii ayaa sii socday.
• Fasaad iyo Firqad: Dagaalka Siffin wuxuu sababay in qabiilada Islaamka ay u qaybsamaan. Qayb ka mid ah ciidamadii Ali waxay u qaybteen Khawarij (oo fikirro kale ka qabtay hogaaminta) iyo kuwa kale oo taageeray Muawiya.
• Geerida Ali: Ali waxaa lagu dilay Abdurrahman ibn Muljam (oo ka mid ahaa Khawarij) sanadkii 661, taas oo keentay burburka hogaaminta Khilaafadda Rashiidiinta iyo bilowga xilligii Khilaafadda Umayyah.

Gabagabo

Dhismaha Khilaafadda Islaamka ee xilligii 632-661 wuxuu ahaa xilli muhim ah oo Islaamku ku fiday, si aad ahna ugu faafay dhulka Carabta iyo gobolka Bariga Dhexe. Khulafaa’ Rashiidiin waxay qaabeeyeen siyaasadda, diinta, iyo dhaqanka Islaamka, iyaga oo hubinayay in farriinta Islaamka ay sii socoto. Geerida Ali waxay keentay isbeddel weyn oo ku saabsan siyaasadda Islaamka, iyadoo horseedday xilligii Khilaafadda Umayyah.